Реферат: Тарих | ХII XIII ғасырдағы Моңғолдың тарихындағы Шыңғысханның билік құру кезеңі » ZHARAR

Шыңғыс хан ХII – XIIIғғ Моңғол жерін біріктірген. Моңғолша аты Тимучин «Құрыш» деген мағынада. Әкесі Ясукай батыр.
Ясукай батыр құс аулап жүріп,олқыноуыт аймағынан әйел алып келе жатқан меркіттің Дәу Шіледу дегеніне кезігіп, Ясукай батыр үйіне шауып келіп, ағасы Негуін тәйжі мен бауыры Даридай – отшы екеуін ертіп алып, Дәу Шілеуді қуады.Үшеуі оның артынан қуып жете алмаған соң қайтады, жолда Уәлін Үжінді Ертіп алады. Ясукай батыр Уәлін үжінді үйіне алып келіп өзіне әйел етеді. Ясукай батыр татардың Темүжін-үкі,Қори-бұқа деген адамдарын ұстап әкелгенде, екіқабат Уәлін-үнжіннен Онынның Делуін бұлтық деген жерінде Шыңғыс хаған туады, Шыңғыс хаған туғанда, оң қолымен асықтай қан шеңгелдей туылыпты. Татардың Темучин-үкісін ұстап әкелген кезде туды деп ырымдап, атын Темучин қойыпты. Ясукай батырдың Уәлін-үжіннен: Темучин, Қасар, Қашиун, Темугі деген төрт ұл бір қыз Темүлін туады. Ясукайдың екінші әйелі Сошигіл шешейден Бектұр мен Белгітеи деген екі бала туады. Ясукай батыр Темүжін Тоғызға келген кезде, Уәлін шешенің төркіні – Олқыноуыт елінен, нағашы жұртынан қыз іздейін деп,оны ертіп барады.Жолай Сексір мен Шікіркудің арасында отырған Қоңыраттың Дей шешенге кезігеді.Дей шешен Ясукайды үйіне ертіп барады. Дей шешеннің қызы Ясукай батырға ұнайды. Қыздың есімі –Бөрте екен Темүжіннен бір жас үлкен, онда екен. Ясукай бұл үйге бір қонып, баласын құданың үйіне қалдырады. Өзінің жетек атын құдалықтың белгісі етіп тастап кетеді. Өзі жолда Сексірдің сары даласында кетіп бара жатып, келін түсіріп той жасаған татарларға кезігіп, әбден шөлдегенсоң, бір үйге түседі.Татарлар Ясукай батыр ішкен сусынға у қосып береді. Ясукай ол жерден аттанып, жолда келе жатқанда қаты қиналып, үш күн дегенде әрең үйіне келеді.
Ясукай дауыстап: Менің ішім өртеніп барады. Менің қасымда кім бар? дегенде, Шырқа ақсақалдың баласы Меңлік: Мен бармын, дейді, Меңлігім менің сөзімді сен тыңда. Ұлымның қабырғасы қатпаған еді. Теміжүнімді қайныма тастап, Қайтып келе жатқанда, татарлар у берді, ішім өртеніп барады. Жетім қалған бауырларыңды, Жесір жеңгеңді саған тапсырдым . Теміжүнді тез барып алып кел, менің қадірлі Меңлігім.Осы сөзді айтып Ясукай қайтыс болады. Меңлік Ясукай батырдың айтуы бойынша Дей шешенге барып: Ясукай ағай, Теміжүнді қатты сағынғандықтан, Теміжүнді алмақ болып келдім,- дегенде, Дей шешен: Құда баласын сағынса, жіберейін. Кешік тірмей қайта келтірсін, — дейді. Бұл сөзге риза болған Меңлік Теміжүнді алып қайтады. Сол жылғы көктемде Амбығай хағанның ханымы Орбай мен Соқатай зиратқа барып тілек тілегенде, Уәлін үжін кешігіп барғандықтан, несібесінен құр қалады. Жағдайсыз әйел балаларын осында қалдырып көшейік, сендер де ертпеңдер, — деп, соның ертеңінде тайшуыттың Тарғұдай- қырылдағы мен Тадойн-кірті Онын өзеніне қарай қозғалады.Уәлін үжін ұлдарымен бірге жұртта қалғандықтан, Қонқотанның шырқа ақсақалы көшіп кеткендердің артынан барып, оларды азғырғанда, Тадойын кірті:
Айдын дәрия құрыды ,
Асыл таста күйреді. —
деп, Шырқа қарияның сөзіне мән бермей, онан әрі көшеді. Сен өстіп азғырмақшысыңғой, — деп, оны арқасынан найзалап қуып жібереді. Жараланған Шырқа ақсақал үйіне келіп, қынжылып жатқанда, Теміжүн көреді. Шырқа қария Теміжүнге: Абзал атаңның жинастырған елі бытырлап көшкендіктен, азғырмақ болып барып, арандалып қалдым, — дегенде , Теміжүн жылап шығып кетеді.Бір күні Теміжүн, Қасар, Бектұр, Белгітей төртеуі балық аулап жүріп Теміжүн мен Қасардың балығын Бектұр мен Белгітей тартып алады.Бұны көрген шешесі: Бәрің бір әкенің баласы емессіңдер ме? Несіне таласасыңдар?
Көлеңкеден басқа дос жоқ,
Құйрықтан басқа күш жоқ.
Тайшуыттар туыстарының құнын жоқтап, әлі де кегін толық ала алмай отырғанда, сендер неге мені көзге түрткі етіп, көңілге күдік тұттыңдар?
Көлеңкеден басқа дос жоқ,
Құйрықтан басқа күш жоқ.
Отырғанда, неге мұнша қатал кеттіңдер?Менің түтінімді өшірмеңдер. Белгітеиді мерт етпеңдер. Осы кезде жүресінен отырған оны Теміжүн мен Қасар екеуі бірдей атады.Тайшуыттың Тарғұдайқырылдығы деген кісісі өзінің қарулас серіктерін ертіп, тонамақ болып келеді.Олардан қорыққан Уәлін үжін балаларын ерте қашып, ну орманға тығылады. Белгітей ағаштан бөгет жасайды. Қасар таудың қуысына Қашиун, Темүге, Темүлін үшеуін жасырып қойып, өзі жалғыз атысады. Осы кезде тайшуыттар: Теміжүн ағаңды шығарып бер. Басқаңның қажеті жоқ, — деп айқайлайды. Бұны естіген Қасар Теміжүнді ну орманға қашырып жібереді.Аштан аш тоғыз күн өткен соң,бүйтіп ат-атақсыз өлгенше, тәуекел, шығайын деп, орманнан атын жетектеп шыға келгенде, аңдып тұрған тайшуыттар ұстап алады.Жаздың бас айының тамылжып тұрған 16 — сы күні тайшуыттар Онын өзенінің жағасында той істеп, күн батар кезде тарайды. Теміжүн өзін күзеткен жігітті қолға салған бұғаумен бір періп серейтеді де, су ішіне жасырынады.Тайшуыттар іздеп таба алмайды. Тайшуыттар тарап кеткен соң, Теміжүн былай ойлайды: Күні кеше сарпастап жексұрын еткен кезде, Сорқын-сарының үйіне де қонып едім- ау. Сонда оның ұлы Шымбай мен Шолуын екеуі бұғауымды босатып қондырып еді-ау. Енді, міне, менің бағыма тағы да сол Сорқын-сары кездесіп, ешкімге ләм демеді. Олар мені құтқарар деп, Сорқын-сарының үйіне беттеп, тұра Онын өзеніне қарай жүреді.
Теміжүнді жүн нығаған қара күйменің ішіне жасырып қойады. Үшінші күні оны біздің біреулер жасырып қойған шығар.Осы маңдағы ауылдарды тінтейік деседі.Тінтіушілер кеткен соң Сорқын сары Теміжүнді атқа мінгізіп, Бұрхан қалдұнның күнгей бетінен ағатын Сеңгүр бұлағының Қаражүрек деген жерге үш күн, үш түн жүріп, Сеңгүр бұлағындағы үйіне келеді. Қамығып отырған шешесі мен бауырлары ол келген соң қуанып, жырғап қалады. Бұрын Бөрте-үжінді тоғыз жасар кезінде көрген, Бөрте-үжінді көру үшін Керлін өзеніне аттанады.Сексір мен Шықырғы аралығын Қоңыраттың Дей шешені мекендейтін. Олар барған соң. Дей шешен Теміжүнді көріп қуанады. Енді өзіңді көргеніме қуанып отырмын деп, батасын беріп, күйеу баласына қызын қосады. Теміжүндер Сеңгүр бұлағынан көшіп өзенінің жоғарғы жағындағы Бұрғы деген жерді мекендеген кезде, Сотан әжейдің китке әкелген қара бұлғын ішігін алып, Теміжүн, Қасар, Белгітей үшеуі әкесі Ясукай батырдың ежелгі досы Уаң ханға дидарласпақ болып барады.
Әкеміздің досы әкеміздей болар деп ойлаған Теміжүн, Тула өзенінің бір саялы жерін мекендеген Уаң ханға барып, сәлемдескен соң, былай дейді. Әкем марқұмның ежелгі досы сізді әкемдей көріп,өзім үйленгенде енеміз китке берген қара мақпал ішікті сізге әкеліп отырмын деп , ішігін ұсынады. Бұған Уаң хан риза болады.Керлін өзенінің бас жағында мекендеп отырғанда, тайшуыттар келе жатады. Теміжүн және оның туыстары таң сәріден Бұрхан қалдунға қарай беттейді. Теміжүннің ізіне түсіп, Бұрхан қалдұн тауын үш айналып қараса да, таба алмайды.
Сол жерден Теміжүн, Қасар, Белгітей үшеуі жүріп Тула өзенінің Қара орманын Уаң хан Тұғырлыға барып: Үш меркіт ойламаған жерден шабуыл жасап, қатын — баламызды тартып әкетті. Хан атай, сізге үй –ішімізді, құтқарып беріңізші деп өтініп келдік, — дегенде Уаң хан: Мен сендерге былтыр айтпап па едім.
Теміжүн, Қасар, Белгітей үшеуі Тұғырыл хандыкінен үйіне келген соң, Теміжүн Жамұқаға Қасар мен Белгітейді жіберіп, Жамұқа досқа айт, деп және Керейдің Тұғырыл ханының сөзін Жамұқаға жалғастырып, бүй дейді: ерте кезде әкең марқұм Ясукай тілектес болғандықтан, енді екі түмен әскер алып, оң қол болып аттанайын. Жамұқа інішек те екі түмен әскер алып, сол қол болып аттанғай. Теміжүн Жамұқаның сөзін Қасар мен Белгітейден естіген соң, Тұғырыл ханға жалғастырды. Тұғырыл хан Жамұқаның сөзін естімеген, екі түмен әскер алып Бұрхан қалдұнды бөктерлей жүрді. Бұл жайды естіген Теміжүн Бұрғы тұсынан көшіп, Бұрхан- қалдұнның күнгей бетіндегі Түңкелікке қарай жөнеп, Тана бұлағына келіп қонады. Тұғырыл хан бір түмен әскермен, оның інісі Жақа-ғамбу бір түмен әскермен келіп Қимұрға бұлағының Әйілқарғын деген жеріне келіп түскен кезде, оларға Теміжүнде өз әскерімен келіп қосылады. Теміжүн, Тұғырыл, Жақа-ғамбу үшеуі бірге қозғалып, Онынның басындағы Ботахан боржы дегенжерге таяп келеді. Жамұқа бұл жерге үш күн бұрын келіп , тосып жатыр екен. Жамұқа бұл үшеуінің әскери баранын көрген соң, өзінің екі түлмен әскерін сапқа тұрғызады. Кілкі өзенін мекендей- тін балықшылар, бұлғын аулаушлар мен аңшылар, жау келіп қалады деп түнде тізгін ұшымен тіл жеткізгендіктен, Тоқта бек пен Убас меркіттің Дайыр ұсыны екеуі аз жолдастарымен бірге Селеңгіні құлдай, Барғұжынеліне қарай қашады. Меркіттер үркіп , түні бойы Селеңгіні қашқанда әскерлер артынан қуа соғып, жайпайды. Теміжүн қашқан елдердің ішінен Бөрте,Бөрте деп айқайлап іздегенде, үркіп бара жатқан елдің ішіндегі Бөрте-үжін Теміжүнді даусынан танып, кейқуат кемпір екеуі күймеден түсе жүгіріп, Теміжүннің жалбарына орала кетеді. Айдың жарығымен таныған Теміжүн оны құшақтап аймалайды. Теміжүн сол түнде Тұғырыл хан мен Жамұқа досына, іздеген адамымыз табылғандықтан, осы түнгі шабуылды доғарып осы жерге қонайық., деп кісі жібереді.
Теміжүн мен Жамұқа екеуі талқұн аралынан аттанып Қорқынық Жұбырға қарай жүреді. Тұғырыл хан Бұрхан қалдұнды жоталай Өкірті орманын, Ғашуырты, Ұлаты, деген жерді басып, аң аулай жүріп, Тула өзенінің Қара орманына қарай беттейді. Теміжүнмен Жамұқа екеуі Қорқынық алқабына түсіп ежелден анда екендігін еске түсіріп енді қыл өтпес дос болып, той жасайық дейді.Ең алғаш дос болғанда Теміжүн он бір жаста еді. Сол кезде Жамұқа Құралай сақасын Теміжүнге беріп, Теміжүн құйма сақасын Жамұқаға береді.Екеуі Онын мұзында асық ойнап дос болады.
Теміжүн мен Жамұқа екеуі ырғап-жырғап, жыл жарымды бірге өткізеді.Бір күні бұл жерден көшпек болып , жаздың бас айының он алтысында, қызыл теңбіл күні жөнейді. Теміжүндер сол түні үдере тартып отырып, күндіз байқаса, жалайыр тайпасының ағайынды үш кісісі, Қашуын Тоқырауын, Қарқай Тоқырауын,Қырылдай Тоқырауын бірге көшіп келеді екен.Дарқыт тайпасының Қадан Далдуырхан бастаған ағайынды бесеуі көшіпті. Бауырлас тайпасынан ағайынды Құбылай Құдыстарда келген екен . Маңғуыт тайпасының ағайынды Жатай мен Доғалқу екеуі келіпті. Боршидың бауыры Үгілін арулат тайпасынан бөлініп, ағасы Қоршымен еріп келіпті. Зелменің бауыры Шауырхан мен Сүбедей батыр ұраңқай тайпасынан бөлініп, Зелмемен бірге келіпті. Бесүт тайпасынан ағайынды Дегей, Күшігір екеуі келіпті. Сүлдіс тайпасынан ағайынды Шілегүтей Тарпаң, Тайшудай келіпті. Жалайыр тайпасынан Сесі-Домық пен Арқай Қасар — Бала екеуі ұлдарын ертіп келіпті. Қоңқатаннан Сүйкету сері келіпті. Сүкегіннен Жегей Қондығардың ұлы Сүкекей-жауын келіпті. Неудейдің Шағаны да келіпті. Барулас тайпасынан Соқа шешен, Қарашар екеуі балаларымен келіпті. Сондай-ақ бәрін тайпасынан Қорши Ұсын қария Көкеш пен Менін барынды ертіп, қарақорым ел болып келіпті.
Қорши келіп бүй дейді: Біз Бодыншар боғданың ұстап әкелген әйелінен туғандықтан,
Тіліміз бір,
Тілегіміз жалғыз адамбыз.
Сондықтан да Жамұқадан іргені бөлек сала алмаймыз.
Егер, Теміжүн сен менің алдын ала болжап айтқанымдай, елдің қожайыны болсаң, мағанқандай жақсылық істер едің? Сонда Теміжүн: Шынында мен мұқым елді билер болсам, Сізді түменнің нояны болдырар едім, дегенде, Қоршы: Үлкен үкіметтің ісін алдын ала болжаған мені түменнің нояны болдыру қандай ғанибет. Маған түменнің нояны болып, байтақ елдің ең сұлу отыз қызын алуға рұқсат ет. Және менің айтқанымның бәріне көңіл бөл, дейді. Құнан бастаған Геегис бір топ болып, Даридай отшы бір сүбе ел болып кеп қосылады. Жадыран тайпасынан Мұлқалқу келеді, Ұнжын-сахайты біртоп болып келеді. Жамұқадан осылайша ажырап көшіп, Қимұрға бастауының Әйілқарғын деген жеріне келіп қонады.
Алтын, Құшар, Саша бек болып бәрі кеңесіп, Теміжүнге Сені хан етейік дейді. Осылайша сөз сөйлеп, серт беріп Теміжүнді Шыңғыс хаған етеді. Шыңғыс хаған болып ,Боршидың Үгілін сері, Қашуын Тоқырауын , аға бауырлы, Жетей мен Доғалқу төртеуіне қорамсағын асындырады. Сондай – ақ Шыңғыс хаған тағы да: Тәңірім оңдап Жерана жебеп, Жамұқадан бөлініп дос болайық деп келген алғашқы достарым бәрінен артық, қадірлі болғандықтан, сіздерді тұс тұста, тағайындадым -дейді. Шыңғыс хағанды хан болғыздық деп, Керейдің Тұғырыл ханына Тақай мен Сүкеқай екеуін жібергенде, Тұғырыл хан: Теміжүн сынды ұлымды хан болғызғандарың өте орынды. Моңғолдар хансыз қайтіп болады дейді.Жамұқаның бауырым Тайсарыны өлтірді деп Жадыраның он үш руының басын қосып, үш түмен әскер алып, Алағауыт, Тұрғықуыт тауларын асып, Шыңғыс хағанмен шайқаспақ болып келе жатыр деп Екіріс әулетінің Мүлке тотығы мен Борылдай екеуі Күрілкідегі Шыңғыс хағанға келіп айтады.Бұл хабарды естіген соң, Шыңғыс хаған он үш күреден , үш түмен әскер алып, Жамұқаға қарсы аттанып, Далынбанжұт дегенжерде соғысады. Жамұқа қайтқаннан кеиін, ұруыт тайпасының Жүршідейі мен маңғуыт тайпасының Құйылдары Жамұқадан бөлініп, өз руларының халқын ертіп келіп, Шыңғыс хағанды паналайды Қоңқатандық Меңлік қария да бөліне көшіп жеті ұлын ертіп кеп, Шыңғыс хағанға қосылады. Жамұқадан бұның бәрі бөлініп, бізге келді деп қуанады. Шыңғыс хаған Уәлін – ужінге, Қасар мен Саша бекі және Тайшуыттар бәрі Онынның орманында бас қосып, той жасайды. Белгітей бәйек болып жалынсада, Шыңғыс хаған дес бермей, сойқан салады. Екі жақ ағаштың бұтағымен ұрысып, сабанның піспегімен сабаласады. Жүркіндерді құйылған торсықпен ұрады. Тайшуыттар Белгітейді ұстап алып, ағаш арбаға таңып тастайды. Жүркіндердің татуласайық деген тілегін біздің жақ та қабыл алып, Қоржын мен Қуыршын қатынды қайтарып береді.
Осы кезде Қытай елінің Алтын ханы айтқаныма көнбеді , татардың Мегіжүн құйрығымен дереу соғыс деп, Вангін Шансінді басқып әскер аттандырған-ды Мегүжүн құйрық бастаған татарлармен соғысқан Вангін –шансын оларды, Улзы деген жерге қарай жылқысымен қоса қуып келеді деген хабар естіледі. Тұғырыл ханға елші жіберіп: Алтын хағанның Вангін – шансіні Мегіжүн –құйрық бастаған татарларды Ұлзыны өрлете қуып келеді. Ата –бабмызға қастас болған татарлармен соғысайық. ….