Курстық жұмыс: Экономика | Жер қойнауы туралы түсінік » ZHARAR

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1.1. Жер қойнауы туралы түсінік.
1.2. Жер қойнауын қорғау, шикізатты тиімді пайдалану бағыттары.
2.1. Кен орындарын экономикалық бағалауға ұсынылған негізгі көрсеткіштер
2.2. Экономикалық бағалауда уақыт факторын есептеу.
ІІІ. Қорытынды
1.1. Жер қойнауы туралы түсінік.
Жердің сыртқы қыртысы «литесфера» деп аталады. Еның радиусы 15-18 км-ден 80 км-ге дейін болады.
Жер қойнауы дегенде оның сыртқы қабатын, мантиясын және ядросын қосып айтқан дұрыс. Бірақ күнделікті өмірде, ғылымда жер қойнауы дәл, тек оның беткі қыртысын (литосфераны) қарастыру қалыптасқан жер қойнауы пайдалы қазба байлықтардың қоймасы. Адамдар осы күнге дейін олардың тек 10 км-ге дейін ғана орналасқандарын пайдаланады.
Жер қоймауынан алынатын пайдалы қазба байлықтарды үш топқа бөледі:
• жанатын отын-энергия қоры — көмір, мұнай, газ, жанғыш тақта тас, шымтезек,
• рудалы пайдалы қазбалар — қара және түсті металдар, қымбат бағалы, сирек кездесетін т.б. металдар кендері;
• бейруда пайдалы қазбалар — химия шикізаты (минералдық тұздар, гипс, күкірт, апатит, фосферит, т,б.), етқа төзімді материалдар, құрылыс материалдар шикізаты, әсемдік тастар т.б.
Адамдар өте ерте заманнан бері жер қейнауынан пайдалы заттарды алып пайдаланып келеді. Жер қейнауы әлі толық зерттеліп болған жоқ, жер қойнауындағы минералдық: қазба байлықтар осы заманғы индустриялық өндірістің негізгі шикізат көзі болып табылады. Ауыр өнеркәсіп өнімдерінің 90%-і, халық тұтынатын тауарлардың 20%-і минералдық шикізаттан алынады.
Қазақстан жер қойнауы минералдық қазба байлыққа бай. Онда өнеркәсіпте қолданылатын минериалдық шикізаттың барлық түрі бар деп айтуымызға болады. Осы байлығымызды тиімді пайдалану эконо-микамыздағы ең өзекті басты мәселе. Сонымен қатар минералдық шикізатты өндіргенде, өңдегенде ауаға, суға, жер бетіне қалдықтар шығарылу арқылы табиғи ертаға зиян келтіріледі. Осы зиянды шектеу, азайту немесе болдырмау өндірістің басты міндеттерінің бірі болып табылады.
1.2. Жер қойнауын қорғау, шикізатты тиімді пайдалану бағыттары.
Жер қойнауын қорғау, минералдық шикізатты тиімді пайдалану, сол арқылы табиғи ортаны қорғау шаралары мынадай бағыттарда жүргізіледі:
1. Минералдық шикізат қорын кешенді барлау, зерттеу, зерделеу. Кешенді барлау деп — минералды диикізаттың қорын ашу, зерттеу кезінде оның құрамын құрылымын, орналасу жағдайын, ондағы зиянды қоспаларды мейлінше толық анықтау деп түсінеміз. Барлау қазба байлықтың бір түріне ғана емес кешенді жүргізілуі тиіс.
2. Ашылған шикізат қорын мейлінше толық өндіру, ысыраптың мөлшерін азайту, қазба жұмыстарының табиғатқа зиянды әсерін болдырмау (азайту), қазба байлықтың сапасын жоғалтпау, аралас қоспаны азайту, өнімнің ластанбауы т.с.с. Жер қойнауынан шығарылатын мұнайдың, газдың үлесін арттыру, ілеспе өнімдерді тиімді пайдалану. Өндіру кезінде көмір-сутектердің жеңіл фракциялар жоғалтпауы т.б.
3. Өндірілген минералдық шикізатты кешенді пайдалану, өңдеуші өндірістерді дамыту, өндіріс қалдықтарын пайдалану. Кеннің құрамындағы металдарды толығырақ ажыратып алу арқылы ғана шикізаттан алынатын жылдың өтімді 20-30%-ке арттыруға болатыны әлдеқашан дәлелденген.
Қазақстанда өндірілетін түсті металдар кендерінен таза металл және қоспа түрінде қырық тоғыз элемент алынады, яғни кенді кешенді пайдалану әлі де жеткіліксіз. Жезқазған комбинатының кендерінде он жеті элемент пен компенент болатын болса, оның тек он екісі ғана алынады. Соколов-Сарыбай кеніндегі 10-нан астам пайдалы элементтердің негізгі біреуі ғана — темір алынады. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Барланған мұнай қорының 30-33%-і ғана өндіріледі. Көмір шахталарында есепке алынған қор мен өндірілген қор айырмашылығы 50-60%-ке жетеді.
Жер қойнауын қорғау, минералдық шикізатты тиімді пайдалану қазіргі ғылыми-техиикалық жетістікке (ҒТЖ) банланысты, бірінші кезекте, экономикалық мәселе болып отыр және көпшілік жағдайда ол экономикалық бағалау, ынталандыру, төлемдер белігілеу негізінде шешіледі. Осыған қарамастан ұзақ жылдар бойы экономикалық бағалауға мән берілмей келді, жер қойнауында жатқан байлықтың ақшалай құны жоқ деп есептеліп тау-кен рентасы мойындалмады. Іс жүзінде мұндай көзқарас қазба байлықты пайдалану экономикасында біраз кемшіліктер туғызды. Біз әлі күнге дейін қазба байлықтарымыздың ақшалай құнын білмейміз. Ол нарық қатынасына көшуімізге байланысты өте қажет. Экономикалық бағалау шамасын білмей минералдық шикізатты тиімді пайдалану мәселелері: кеніштерді игеру кезегін анықтау, оларды пайдалануға, жалға беру, сату, олардан алынатын өнімдерді бағалау, т.б. дұрыс шешу мүмкін емес. Экономикалық бағалау минералдық шикізатты кешенді пайдалануға байланысты өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан экономикалық бағалауға байланысты, оны анықтаудың әдістері туралы көптеген ғылыми пікір-таластар, практикалық ұсыныстар айтылып келеді. Оларды бағалау басты көрсеткішіне байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.
2.1. Кен орындарын экономикалық бағалауға ұсынылған негізгі көрсеткіштер

Топ- тар Авторлары Бағалау көрсеткіштері (белгісі) Ескерту
1. В.В. Пемеранцев
В.И. Фрей
В.В. Есмолевский
Г.Г. Гудалик
С.Р. Кендин
A.M. Куликев G, А, К, (Ц-С) (К,Сд+Со)
Сд, Co, Ok, K, A
С, П, К, Күд
С-К (К,’-К,)(С,-С,),П/К
Gp, Йсрі,~Ц-С, П/К, Тек
C-EK(min) SЭO-33, П./К Көптеген технике-экономикалық көрсеткіштер-мен бағаланады
2. И.А. Быхевер
И.И. Молчанев
А.Е. Ергалиев
В.А. Шестакев
Н.В. Воледеманен
К.Л. Пежарицкий (Ц-C)(G,-Gn)/G,
(Ц-С) А/К, СгЕК
(Ц-С) Gp
(Цпр-С)Спзд К(Цпр-С)дА
(Ц-С) Епзд, А(1-2) (U2) Пайда бойынша бағаланады Рента бойынша бағаланады
3. С.Г. Струмилин
В.М. Мкргчнн
А.А. Аксолеред Ct-VtmV
C+VfmV
(Сп—гЕ)Т+Күд/Тпр(1+Е) Шығын бойынша бағаланады
Шартты белгілері:
Go, Gn — кеніштің барланған және өндірілетін қоры;
A — кәсіпорынның өндіріс қуаты;
К, Күд — жалпы және өзіндік күрделі қаржы;
С — өнімнің өзіндік құны;
Пп — жобаланған, мөлшерлі ысырап;
П — пайда;
Т, Тпд, Теп — кенішті пайдалану аяқталған жыл, жобалық пайдалану мерзімі, күрделі қаржының қайтарылу мерзімі;
a ~ алынатын өнім;
г ~ процент өсімі;
R — тау-кен рентасы;
Е — күрделі кйржы тиімділігінің нормативті коэффициенті:
С+Ек — өнімнің-бір өлшеміне келтірілген шығын.
Бірінші топтағылар кен орындарын бірнеше технико-экономикалық корсеткіштерді салъістырьщ бағалау керектігін ұсынады. Бірақ, ол көрсеткіштер технико-экономикалық есептеулерде қаншалықты маңызды болғанымен, табиғат ресурстарының экономикалық бағасын бере алмайды. Еіріншіден, көптеген көрсеткіштерді қолданып бір шешімге келуге болмайды, олар әр түрлі бағытта өзгеруі мүмкін. Екіншіден, бағалау белгісі ретінде қандай және қанша көрсеткіш қолданылуы керек екені әлі шешілмеген мәселе.
Екінші топтағылар көп орындарын негізгі бағалау көрсеткіші — пайда деп есептейді және олардың кейбіреулері көп пайдаланған барлық мерзімдегі пайдамен есептеу керек десе, екіншілері — өнімнің бір өлшеммен алынған пайдамем, ал үшіншілері — бір жылдық пайдамен есептеу керек дейді. Бір көрсеткіш қолданғанына қарамастан мұндай есептеулердің нйтижесі әр түрлі болады. Сонымен қатар, пайда жалпы тым шамасын көрсетеді, оның табиғат ресурстарының сапасы мен тиімділігіне байланысты шамасын көрсетпейді, минералдық шикізаттың табиғи өнімділігіне байланысты алынған пайданы ажыратпайды. Ауыл шаруашылығы сияқты тау-кен өндірісінде де еңбектің өнімділігі табиғат жағдайына, оның ресурстарының сапасына байланысты болады. Бірдей еңбек жұмсай отырып әр түрлі нәтиже алуға болады. Екінші жағынан, пайданың өзі өнімнің бағасына байланысты шама. Ол бағаның дұрыс ғылыми тұрғыдан анықталуымен тікелей байланысты. Бағаның шамасы әрқашан қоғамдық қажетті еңбек шығынын дәл көрсете алмайды. Пайданың шамасына табиғат ресурстарына қатыссыз еңбектің өнімділігі, қолданылатын техника-өнімділігі, еңбектің ұйымдастырылуы және тағы басқа факторлар әсер етеді.
Шығындық қағиданы жақтаушылар кен орындарын минералдық шикізат қорын оны геологиялық барлауға, игеруге, өңдеуге, пайдалануға жұмсалған шырын бойынша бағалау қажет дейді. Бірақ олай істейтін болсақ, сапалы жақсы кен орындары арзан, ал нашар кеніштер қымбат бағаланар еді. Өйткені, әдетте, сапасыз кендерден бір өлшем өнім алуға сапалы кендерге қарағанда анағұрлым артық еңбек жұмсалады, яғни шығын да көп кетеді.
Келесі топтағылар экономикалық бағалау көрсеткіші ретінде тау-кен рентасын қолданады. Рента шамасы табиғи ресурстың өнімділігімен байланысты және кен орнының құндылығына сәйкес болады. Минералдық шикізаттың құндылығын көрсету үшін рента жол берілетін, қоғамдық қажетті, ең жоғары өнімдік құн арқылы есептеледі. Минералдық шикізат қорын ренталық қағида бойынша бағалауы қолдаушылардың арасында рента шамасын анықгау әдістері туралы әр түрлі көзқарастар бар. Егер И.В. Володоманон рента шамасын «керенелік» өзіндік құн арқылы есептеу керек десе, басқалары (Н.П. Федоренко, Т.С. Хачатуров, Ю. Сухарин, К.Г. Гофман) нашар кеніштердегі шығындармен салыстырып анықтауды ұсынады. Мұндай жағдайда рента шеткі шығын негізінде анықталған бағадан бағаланатыи кеніштегі өндіріс шығындарын шегеру арқылы анықталады.
Мұндай пікірге қарсыластардың бірі Ю.В. Яковец баға орташа шығындар негізінде анықталады, сондықтан рента болмайды деп есептейді. Өнімнің бағасы шеткі шығынмен анықталатын болса, өңдеуші өндіріс өнімдерінің бағасының негізсіз өсуіне әкеп соғады деп шеткі шығын шамасын қолдануды теріске шығарады.
Қазіргі қалыптасқан экономикалық теорияға сәйкес табиғат ресурстары ренталық қағида бойында бағаланады. Минералдық шикізат хоры уақыт факторын ескеріп шеткі шығынның дербес шығындарды немесе шеткі шығын бойынша есептелген өнімнін бағасынан келтірілген шығынды нормалы пайдасымен қоса шегеріп анықтайды қазба байлық түрлеріне байланысты шеткі шығын шамасы әр түрлі белгіленеді: аймақтық, немесе республика бойынша. Минералдық шикізатын кейбір түрлеріне әлемдік баға деңгейі ескеріледі.
Пайдалы қазба кендерінен экономикалық бағасы оның қорын пайдаланғанда болатын халық шаруашылық тиімді көрсетеді. Экономикалық бағалау ақшалай шамасы өнімге жұмсалатын шеткі және дербес шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Шеткі шығын белгілі бір уақытта нақты өнімге жұмсалатын халық шаруашылық қажетті ем жоғары шығын болып табылады.
Шеткі шығын, сондан-ақ, пайдалы қазба қорының пайдаланудың халық шаруашылық тиімді шегін көрсетеді.
Көп орындарын экономикалық бағалау геологиялық барлау жұмыстарын техника-экономикалық негіздеудің және минералдық шикізат кондициясын бекітудің құрамды бөлігі болып табылады. Белгіленген……….