Курстық жұмыс: Қазақ тілі | Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі

Кіріспе

I. Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі

II. Болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипаты және оның берілу жолдары:
а) эмоция, экспрессия ұғымы
ә) болымсыз мағынаның эмоционалдық, экспрессивтік сипаты
б) болымсыз мағынаның реңкі және оның берілу жолдары.

Қорытынды

I. Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі

Қазақ тіл білімінде сөздің болымсыздық мағынасы, оның берілу жолдары ғылыми грамматикаларда, оқулықтарда сөз болған. Мысалы, «Қазақ грамматикасында» «етістік білдіретін қимыл, іс-әрекеттің қарама-қайшы мәні, ол мағынаның болмауы етістік түбірлеріне (негізгі, туынды, күрделі), етістіктің лексика-граматикалық категориялары тұлғаларына – ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы қосылу арқылы жасалады да, тек етістіктің болымсыздық түрін жасап қоймайды, болымдылық мәнге қарама-қайшы етістіктің болымсыздық категориясын да жасайды» — деп көрсетілген [1, 2].
Болымсыз ұғымның болымсыз сөйлем мағынасына сай келетіндігі және оның берілу жолдары қазақ тілінде болымсыз сөйлемдерге қатысты еңбектерде де айтылған. Профессор С.Аманжоловтың «Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша ғылыми курсы» деген кітабында хабарлы сөйлемдердің бір түрі ретінде танылып, -ма (-ме, -па, -пе, -ба, -бе) қосымшасы арқылы емес, жоқ сөздері арқылы жасалатындығы аталып өткен [2, 30].
Болымды, болымсыз сөйлем туралы М.Балақаевтың «Қазіргі қазақ тілі»оқулығында «Болымды, болымсыз сөйлемдер хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдерге бірдей ортақ болатын сөйлемнің ерекше тағы бір түрі» -делінген [3].
Қазақ және орыс тілдеріндегі болымсыз сөйлем туралы М. Жукенованың зерттеуі бар [4].
Есім сөздердегі болымсыздық туралы Н.Сауранбаев былай дейді: «Есім сөздердегі ұғымның болмыспен байланысы заттың не сапаның шын я жалған екендігінен байқалады. Бұл қарағаш емес, долана, мына шыт әдемі емес, ана шыт әдемі дегенде долана,қарағаштардың не шыт сапасының қандай екендігі ұғынылады» [5].
Сондай-ақ «Қазіргі қазақ тілі» атты бірінші ғылыми грамматикада етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің болуы,етістіктің басқа сөз таптарынан үлкен айырмашылығының бірі ретінде алынып, оның лексикалық сапасына жататындығы айтылған [6].
1967 жылғы «Қазақ тілі грамматикасында» есімдерге бұл қарама-қарсы екі мағына емес сөзін тіркестіріп қолдану арқылы берілетіндігі айтылған [7].
Болымсыз есімдіктердің болымсыз мағына беруге қатысы олардың тарихы жөнінде мәліметті А. Ибатовтың «Қазақ тіліндегі есімдіктер» атты еңбегінен кездестіруге болады [8].
Етістіктің болымсыздық түрі туралы мәлімет И.Мамановтың еңбегінде толығырақ берілген. Бұл еңбегінде автор бұрын көңіл бөлінбей келген күрделі етістіктегі болымсыздық көрсеткіштердің қолданылуына тоқталады. Ол күрделі етістіктің болымсыз түрі үш вариантта қолданылатынын көрсеткен:
1)Етістіктің болымсыздық қосымшасы күрделі етістіктің алдыңғы сыңарының құрамында келу арқылы;
2)Көмекші етістікке болымсыздық қосымша жалғану арқылы немесе жоқ сөзімен тіркесу арқылы жасалады;
3)Күрделі етістіктің құрамындағы екі сыңары да -ма/ме қосымшасы арқылы болып болымсыз формада қолданылады [9].
Ғалым сонымен қатар өз еңбегінде: «Етістіктің болымсыздық түрін білдіретін –ма (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) қосымшасы және емес,жоқ сөздері барлық формада бірдей талғамсыз қолданыла бермейді. Олар белгілі бір жүйелі тәртіпке әрқайсысы өзіне қатысты етістік формада жұмсалады»,-деп көрсеткен.
Сөз таптарының ішінде сын есімде де болымсыз мағына бар, ол сын есімнің сөзжасамдық –сыз, -сіз, -бей, -на жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалы, сусыз, үйсіз, көңілсіз, беймаза, наразы т.б.
Ғалымдардың көрсетуінше сын есімнің болымсыздық мағынасы емес көмекші етістігі арқылы да жасалады.
Мысалы, биік емес, сары емес, терең емес т.б.
Емес көмекші етістігі өзі тіркесетін сөзге болымсыз мағына үстейді, сондықтан ол етістік категориясында болымсыз мағына тудыратын көрсеткішке жатады. Сонымен бірге бұл грамматикалық көрсеткіштің тағы бір ерекшелігі – ол шығу тегі жағынан, қызметі жағынан етістікке тән болғанымен, етістік аясынан асып, есім сөздермен де қолданылады. Мысалы, елу емес, мың емес, сұлу емес, жаман емес т.б.
Осы мысалдарда емес грамматикалық көрсеткіші сан есім, сын есім сөздермен тіркесіп, болымсыздық мағына тудырып тұр. Бұл көрсеткіш есімдіктермен де тіркесіп келе береді. Мысалы, ол емес, біз емес, бұл емес, кімнің емес т.б.
Бұл мысалдардан емес көмекші етістігінің негізгі сөз таптарының бәрінде қолданылуы, яғни тіркесіп келіп, болымсыздық мағына тудыруы анық көрінеді және бұдан болымсыз мағына барлық сөз таптарында болатындығын байқауға болады.
Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық – болымсыздық категория проф. Т. Әбдіғалиеваның еңбегінде жан-жақты талданды, яғни болымдылық-болымсыздықтың бір-бірімен тең дәрежедегі мағыналық жұп сыңарлардан тұратын біртұтас лексика-грамматикалық категория екені анықталып, оның ғылыми сипаттамасы жасалып, оның тіл жүйесінің бар деңгейіне қатысты қызметі мен берілу тәсілдері айқындалған, олардың ішкі мағыналық құрамы ажыратылған, сондай-ақ болымды –болымсыз мағынаның құрмалас сөйлем жүйесіндегі көрінісінің заңдылықтары мен ерекшеліктері сараланып, үнемі болымды және болымсыз мағынада ғана қолданылатын сөйлем түрлері анықталған. Зерттеуші зат есімде болымды-болымсыз мағына екі түрлі тәсіл арқылы жасалады дейді: 1) бар, жоқ сөздері болымды және болымсыз мағынада беріледі:
2) емес көмекші етістігі зат атауына тіркесіп, оған болымсыз мағына қосады, мұнда мағына грамматикалық тәсіл арқылы жасалатындығын айта келіп, бар, жоқ сөздерінің лексикалық мағынасы болымды және болымсыз мәннен тұратындығын, ол нақтылы бір заттың болымды, болымсыз мәннен байлаулы емес екендігін, сондықтан нақтылы затқа болымды, болымсыз мәнді қосу үшін олар зат атауына тіркесіп, оған болымды, болымсыз мән үстейтіндігін айтқан [10].
Болымсыздықтың мағыналық құрамының әр алуан екендігі ғылымда анықталған, яғни тілде болымсыз мағынаны білдіру үшін қалыптасқан амал-тәсілдер жүйесі бар. Бірақ ол көрсеткіштер айқындалған тұлғасы, қызметі жағынан бір-біріне ұқсамайды. Болымсыздық көрсеткіштерінің бір сөйлем ішінде неше рет қолданылуы, сөз жоқ, сөйлемдегі болымсыз мағынаға әсерін тигізеді. Бұны жалпы тіл білімінде, түркітануда да полинегативтілік (көп болымсыздық), мононегативтік (бір болымсыздық) мәселесімен байланысты қарастырады.
Ал проф. Т. Әбдіғалиева болымсыздықты жалпы болымсыздық және жеке болымсыздық деп екіге бөледі де, жалпы болымсыздық қазіргі қазақ тіліндегі лексика-грамматикалық болымдылық-болымсыздық категорияның түп негізі етістіктің синтетикалық, аналитикалық (жоқ, емес) көрсеткіштерінен көрінеді деп дәлелдеген Бұл қысқаша шолудан болымдылық-болымсыздық мәселесінің ғалымдар еңбектерінде қамтылғанын көреміз…

ІІ Болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипаты және оның берілу жолдары

а) Эмоция, экспрессия ұғымы туралы
Болымсыздық мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипатын түсіну үшін, алдымен эмоция, экспрессия деген не, соның мәніне тоқталуымыз қажет.
«Эмоция» — толқыту (волновать) деген мағынаны білдіретін латын сөзінен шыққан [10].
Эмоция туралы пікір ертеден-ақ қалыптаса бастаған. Ғалымдар эмоция сөзінің табиғатына, сыр-сипатына, өзіндік ерекшелігіне тоқталған. Мысалы, Ч.Дарвиннің «Адамдар мен жануардағы эмоция көрінісі», П.В.Симоновтың «Эмоция дегеніміз не?», Я Рейковскийдің «Эмоциялардың психологиясы» тағы басқа еңбектер бар.
Енді эмоция туралы беріліп жүрген анықтамалардың кейбіреулеріне тоқталып көрелік.
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «Эмоция-адамның ішкі жан дүниесіндегі күйініш-сүйініш сезімі» деген түсінік берілген, ал «Үлкен кеңес» энциклопедиясында «Эмоциялар-адамның қоршаған әлемге және өз-өзіне деген қатынасын толғануы,ақиқат шындықты сәулелендіру формаларының бірі»,-деп көрсетілген [11].
Қарапайым түрде айтсақ, эмоция дегеніміз адам жанының шындық өмірге қатысты қуануы,ұнатуы,мақтануы,ренжуі,яғни адамның көңіл-күйі деген сөз. Адамда осындай қуанышқа қуана, қиыншылыққа қинала білу сезімі болмаса,онда оның роботтан айырмашылығы болмаған болар еді. Демек, эмоциясыз тіпті адамның адам болуы мүмкін емес.
А. Нұрмұқанов «Сөз және шеберлік» атты еңбегінде эмоционалды сөзіне мынандай анықтама берген: «Эмоционалды деп қабылдануында адам көңіліне жағымды не жағымсыз реакция туғыза алатын сөздерді айтамыз» [12]. Белгілі ғалым Ә.Болғанбаев «Эмоционалды сөздер адамның бір нәрсеге қатысын көрсетеді. Эмоционалды сөздер білдіретін өздеріне тән ұғымның үстіне адамның көңіл-күй, көзқарасын білдіреді.Қосымша реңктер жамайды. Бұларды мынандай түрге жіктеуге болады:сүйіспеншілік, ұнатушылық, масаттанушылық, есіркеушілік, еркелік, сенімділік т.б» – деп көрсеткен [13].
Эмоциялық реңк интонация арқылы да беріледі, яғни «интонация жазғанда кейде қалам маңайлай алмайтын әсіресе эмоциялық және экспрессивтілік сипаттағы реңкті беретіндігіне ….