Реферат: Мәдениеттану | Ежелгі Месопотамия мәдениеті

XIX г. соңғы ширегінде Тигр жөне Ефрат (Қос озен) өзендерінің бойында жүргізілген археологиялык казба жұмыс-тарьпіың ңәтижесінде ежелгі ескі қалалардьщ орны ашылып, өлеыге «Шумер өркеннеті» деген жаңа мәдениет белгілі болды. Адамзат баласының гасырлар бойы жинактаған мол мәдени мураларына қомақты үлес қосқан, дүннежүзілік оркениеттің тағы бір бастауына аііналған бүл жаңа мәдениеттің аты аңызға айналды, адамзат қауымының «фәлсафалык мәйегі», ілгерілеу мен дамудың каіінар бүлағы деп дәріптелді.
Жер бетіяде алгаш өркенуіетті қауым, іргелі мемлекет күрған шумерлердің ыәдениеті дүниежүзілж мәдени ошақтардың бірі Египет мәдениетіндей оте жоғары болды. Бірақ Ніл аңгарында үш мың жыл бойы бір-ак, халық коныстанып, бір-ақ қана мем-лекет Ежелгі Египет коныстанса, ал Қос озен бойында Шумер, Аккад, Вавилон, Ассирня, Иран сиякды түрлі мемлекеттік кұрылымдар тарих сахнасында бірінен кейін бірі алмасып турды, турлі халықтар өзара сауда-саттык жасаумен қатар, езара әскери кактығыстарға да жиі барьш түрды, соның салдарынан калалар мен әсем ғимараттар күл-талқан болып кирады да. Бірақ мұндай кактығысқа қарамастан бұл мемлекеггердіц мәдени гұлдену процесі тоқтап қалған жок.
Оған дэлел, Қос озеннің ең көне мөдениеті Шумер-аккад мәдениеті. В.В. Струве, В.И. Авуев, В.А. Тураев, Б.Й. Грозный сиякты аса көрнекті шыгыстанушы ғалымдардың пікірінше, шумерлер бұкіл Вавилон мэдениепнің негізін қалаушылар болып саналады. Ал шумерліктердщ вздері, олардың ата-бабала-рын Қос өзен оңіріне сонау таудың ар жағынан, солтүстіктен, яғни солтүстік-шығыстан келген.
Ғалымдардың айтуьшша, бүл келгендер «тау түргындары», «малшы кошпелілер» болып есептелсе керек. Шумердің 3100— 2800 жылдардағы халқы туралы белплі ғалым Л. Вулли: «Дәл осы кезеңде бүлардың халқынын басым көпшілігі келімссктерден күрылганы анық. Әр түрлі себептермен келген олар бүл елдегі халыктардың игере алмаіі отырған биік мөдениетін еркендетуге белгілі дөрежеде әсер еткен болса ке-рек», — деп жазады.
Шумер мемлекетінін мәдени жетістіктері орасан зор болды. Адамзат тарихындағы алғашқы «алтын ғасыр туралы» поэмасы шумер елшің топырағында жарық көрді, шумерліктер алғашқы элегияларды жазды, дүние жүзінде бірінші рст кітапханалық каталогтар жасауды игерді. Осы орайда ғалымдар «Месопота-мия — архнвтер отаны» деп тегіннен-тепн атамағанын атап өткіміз келеді, өйткені мүнда мемлекегтік архивтермен катар жеке адамдардың да архивтері болған. Сонымен катар шумер-лер — ең коне медициналык, еңбектердің, дәрі-дәрмек рецептері жинақтарының авторлары, диқаншының тұңғыш күнтізбепн жа-саган да осы шумерліктер.
Өз заманында іргелі мемлекет қүрған шумерлер айналасы тас дуалды эдемі қалалар салудын тамаша үлгісін корсете білді. К,алада патша сарайы, дін ордалары, қалалық әкімшілік, ше-берхана, мектеп, базар, түргын үйлер тэртіппен түзіліп, шаһардын сәулетіне сәулет қосты.
Дүние жүзіндегі алғашқы жазуды ойлап табу да осы дарын-ды халықтың үлесіне тиген. Шумерлер сына жазуын ойлап та-бумен катар, оның жетілген оқулықтарын, грамматикасын жа-сады. Шумер елінде мектептер мэдениет пен білім ошағына ай-налды. Бір таңқаларлық жағдай дінтану оку бағдарламаларына енгізілмеген. Окушылар негізгі пөңдер — шумер тілі мен әдебиетімен катар, математика, астрономия, грамматика сияқты ғылым салаларын окумен шүғылданған.
Мектептерде шәкірттердің білімш сараптайтын сынақ жүйесі болды, медицина, сот істері бір ізге қойылды, сәлемхат жазба түріндегі елшілік қарыы-катынас, келісім шартіарға ерекше мэн берілді, қазыналык кіріс-шығыс есебі мүкият жүргізілді. Әде-биет пен внер өркен жайды. Адамзат қауымынын түнғыш эде-биет үлгісі, сына жазу аркылы бізге келш жеткен даңқты «Гиль-гамеш туралы аңыз» қасиеггі шумер елінде дүниеге келді. Бүл тамаша дастанда адам өмірінің мәні мен манызы туралы мэселе көтеріліп, олім мен өмірдің арақатынасы жайында фәлсафалық толғаулар айтылады.
Шумер мэдениетін зертгеген шетел галымдарының айтуын-ша, шумер мемлекетінің бірнеше калалары болган. Солардың ішінде Ур-Уч қаласы (казіргі Ирак Республикасынын Варка каласы) негізгі бас шаһар болып саналады. Сондай-ақ шумерлердіц Ларса, Лагаш, Умма, Аратта, Шу-руппак сішқты бір-біріне жапсарлас орналасқан қалалары да болған.
Қос өзеннің байырғы түргындары — шумерлердің дінн наным-сенімдері де, мифологиясы да жан-жақты дамыған. Өз күдайла-рын «діңгір-тәңір» деп атаган шумерлер әлемніи жаралуының басын «Ан-Ки» деп білген. «Аны» — аспан, «Киі» — жер, демек олар кок иесіне «Ан» деген, ал жер иесіне «Ки» деген атақ бер-ген. Шумерлер адамзат тағдырын шешетін 50-ден астам қүдай бар деп есептеген. Олардың біразының аты белгілі: Ан, Ан-Ки, Ан-Лил, Ереш-кигал, Инанна, Нурур-Саг, Мама, Мами, Уту, Марту, Ие, Мардук, Шамаш және т.б.
Осы ораііда Шумер мәдениетіне байланысты ғалымдардын бұлтартпас деректерімен дәлелденген ақиқат бар. Ол әлемге ізгілік жолын сілтеген кнелі кітап «Тәуратқа» байланысты ақиқат. Өйткені, теологтар Тэурат пен Інжілді күдай сөзі, не болмаса қүдай сөзін каз-қалпында жеткізген пайғамбарлар уағы-зы деп түсіндірсе, ғалымдар оны көне дэуір адамынын үшкыр ойының жемісі дел бағалады. Шындығында солай шығар, бірак К,ос өзен бойынан табылған жазба деректерге карағанда иуда жэне христиан дініне бастау болған Тәураттың-шумерлердің ми-фологиясы аңыздары мен дастандарының көшірмесі екендігі ай-кындалып отыр. Бүл жагдай шумерлер еркениетінің мәртебесін осіріп, шоктыгын биіктете берері созсіз.
Қазіргі заман модениетінде шумер-вавилондык математика мен астрономия өз ізін калдырды. Оған дәлел ретінде күні бүгінге дейін шеңберді 360 градусқа, сагатгы 60 минутка, ал минутгы секундка болген шумерлік есептеу жүйесін қолданатынымыз-ды айтсақ та жеткілікті сияқты.
Шумер мэдениетінің тагдырына келсек, шумер елі шапқын-шылыкка үшырап, б.з.д.б. 3-мынжылдыктың аягында семит тайпалары аккадтыктар жаулап алганнан кейін Вавилон, Асси-рия мемлекеттері орныкканнан кейін де бүл өркениет адамзат мэдениетінің теңцесі жоқ үлгісі болып кала береді. Ол өзінің ішкі ртаани куаты мен ізгілік мүратгары аркылы кайтадан жаң-ғырш^үгшгі заыан бейнесінен кайта көрініс таптьь Осы орайда шумерлердіқ байырғы отаны Евразия күрлығы, оның ішінде Қазақстан топырағында болғандығы женіндегі тарихи деректерді ескере отырып, шумерлер оркениеті мен түркі өлемі мәдениетінің озара тығыз байланыста болғандығын ерекше атап өткіміз келеді. Қазірдің озінде шумер тіліндегі 400-ден аса сөз түрік сөздеріне үксас сиякты толып жатқан ғылыми түжырым-дар осы пікіріміздің айқын дәлелі сияқты.
Шумер-Аккад өркениетінің тікелей мүрагері ежелгі Вавилон болды. Б.з.д. П мынжылдықтың ортасында Хаммурапин патша-ның түсында (б.з.д. 1792—1750 ж. патшалық күрған) Вавилон қаласы бүкіл Шумер және Аккад облыстарын өзінін қол асты-на біріктірді. Хаммурапидың кезінде екі метрлік тас діңгекке сыналап жазылған атақты зандар жинағы өмірге келді. Хамму-рапи зандарында Қос өзен алқабының ежелгі түрғындарының шаруашылық өмірі, салт-дәстүрлері мен әдет-ғүрыптары және дүниетанымы кеңінен корініс тапты. Бір кездерде қуатты Вави-лон патшалығы мен және үлы Ассирия державасы туралы де-ректер откен ғасырға дейін тек Библиядан, сондай-ақ Геродот-тың жэне тағы да басқа коне заман авторларының еңбектерінен ғана белгілі болатын. Ал Мосулдағы француз консулы Поль Эмиль Ботта Қос өзен бойында таңқаларлық археологнялық жаңалық ашып, осы бір үлы мәдениеттің көмескі жақтарын айқындауға жол салып берді.
Қос өзен бойының байырғы түрғындары суға және аспанға табынған. Суға табынушылык,, бір жағынан ол қүнарлылык, береке козі болғандықтан болса, екінші жағынан бүл өңірді та-лай рет ойрандаған мейірімсіз жауыздық күші болғандықтан қалыптасса керек.
Вавилондықтар аспан жарықтарьгаа жай ғана табынып қана қойған жоқ, оның қүпия сырларын ашуға да талпыныс жасады. Олар күннің, айдың айналысын және түтылудын кайталану заң-дылықтарын есептеп шығарды, сонымен қатар вавилондық астроноьщар аспан денелерін, яғни жүлдыздарды бақылап зертгеу-де тамаша табыстарға ие болды. Б.з.д. V ғ. Вавилонда астроло-гиялық мектептер болған, ал жүлдыздардың өзара қашықты-ғын көрсететІн таблицалар күні бүгінге дейін сақталған.
Вавилон абыздарының ілімі бойынша адамдар күдайға қүлшылык, ету үшін балшықтан жаратылған. Вавилондықтар коп қүдайларға табынған, солардың ішіндегі ең бастылары: Шамаш — Күн қүдайы, Син — Ай қүдайы, Адад — Жауын-шашын күдайы, Нергал — Өлім қүдайы, Ирра — Соғыс күдайы, Вильги — От қүдайы. Вавилон қүдайларында адамдар бойынан кездесетін барлық кдсиеттер табылды. Олар да адамдар сияқты жанүя күрып, ұрпақ жалгастырды, байлық пен мансаптан да бас тартады, күншілдік, даңккүмарлык, өз мүддесін ойлау, түрак.сыздык сияқты жат қасиеттер оларға да тән болды. Адам тағдыры осы қүдайлар қолында болды, ал олардык еркін тек абыздар ғана болжай білді. Абыздар шынында да көп білетін — бүған абыздар ортасында дүниеге келген Вавилон ғылымы дәлел. Арбау, дуалау жөне сикыршылықтың түрлері абыздар мен жүлдыз есептеушілердің ғана қолынан келетін болган. Міне, сондықтан да олардың даналығы сиқырлы, бейне табиғагган тыс дүние есебінде қүрметгелген.
Кейінгі ғасырларда Вавилонның қуаты мен саяси маңызы адамдардьщ ең ежелгі және үлы мәдениеттердін бірін гүлдендіріп. одан өрі дамыту ассириялықтардың үлесіне тиді. Грек-рим модениетінің арасындағы озара байланыс қандай болса, ассириялықтардың өздерінің оңтүстіктегі коршілері вавилон-дыктарға қатысы да сондай болды. Олар Вавилонньщ дінін, мәдениеті мен онерін кабылдап, оны одан өрі дамытты. Ғалым-дар Ассирия патшасы Ашшурбанилпал (б.з.д. 665—635 ж.) са-райының кирандыларынан бірнеше ондаған мың сына жазу тексті, соның ішінде вавилон әдебиетінің аса құнды шыгарма-лары бар кІгапхана тапты. Шығыс елдерінің ішіндегі ең әйгілі, ең бай бүл кітапханада вавилондык, әдеби шығармалармен қатар, заңдар жинағы, тарихи туындылар мен гылыми еңбектер де жинақталған. Ал осы сарайдан табылған «өліп бара жатқан үрға-шы арыстан» (б.з.д. VII ғ. Лондон. Британ музейі.) — дүниежүзілік маңызы бар онер туындыларының қатарына жа-тады. Денесіне садақ қадалып, енді ең соңғы күшін жинап алып орнынан көтерілуге әрекет жасап түрған бүл үрғашы арыстан трагедиялық үлылыққа бөленген. Жан тапсырар алдындағы аласапыран сотті мүсінші оте әсерлі де, нақты бере білген.
Б.з.д. Ассирия енері патшаның билігін, оның қүдіретін дәріптеді. ІІ-Сарон патшаның (б.з.д. VII ғ.) сарайында адам бейнесіндегі аса зор, әрі айбынды қанатты бүлақтар бейнелен-ген. Әрбір бүқаның тура бес аяғы бар. Осы бейнелерді корген-де: «Артык аяғы не үшін қажет болды екен?» — деген сүрак еріксіз оііға келеді.
Белгілі ғалым Л. Любимовтың пікірінше, «Бүлар қайырым-ды кемеңгерлер, патшалардьщ салтанатты сарайларын жаулар-дан қорғаушы күзетшілер, сарайға кіруші оркім жанынан өтіл бара жатканда — ауыр салмағымен, козгалысынан, ал алдынан қарағанда —одан да кем соқпас аіібарлы сабырлылығымен зәреқұты қалмай корқып түруы үшін оған артык аяқ жасалған».
Ассириянъщ Алдыңгы Азиядағы үстемдігі тым үзакқа созыл-ған жок, б.з.д. VI г. Вавилон мен Ассирияның орнын куатты Иран империясы басты. Осылай алдыңғы Азияда өз үстемдігін басқа да елдерге орнатқан жаңа мемлекет орнықты. Оның күра-мына Вавилон мен Ассирия, Кіші Азия мен Египет, Мидня, Армения, Сирия және Орта Азия да енген болатын. Өзі бағын-дырған халыктардың мәдениетінен сусындаған Иран мәдениеті негізінен Шумер өркениетінің әсерімен қалыптасқан. Олай болса «Иран шумерлік мәдениетІнің екінші үйі болып табылады» де-ген А. Тойнбидің пікіріне қосылмасқа шарамыз жоқ. Иран мәдениетінің шарыктаған кезеңі — Ахменидтер династиясының үстемділігімен (б.з.б. VI—IV ғ.) түспа-түс келеді.
Ахменидтік иран өнері, галымдардың пікірінше, нағыз сарай-лык онер болды. Бірақ Ирандық онерде сабырлылык, пен бай-салдылық сарын болды, ассириялықтардың өмерінде байкала-тын мейірімсіздік — қайырымсыздық қасиеттер кездеспейді де-сек те болады. Ең бастысы — мәдени мираскорлық дәстүр бүзыл-май сақталған. Ирандық бейнелеу өнеріне аңдарды, олардың ішінде қанатты бүқаларды, арыстандар мен барак иггерді (үзын жүнді итгің бір түқымы) беннелеу — осы өнер саласындағы басты элемент болып қала береді. Мысалы, Ассирия сарайын-дағы сияқты Пасаргадыдағы, Персопольдегі және Сузыдағы са-райлардың қакласының алдында айбынды қанатты бүқалар ор-наласты. Баска мәдени мүраларға еліктей отырып, парсы сәулетшілері өнері саласында талай тамаша жаңалыктар ашты. Солардың бірі — «ападана» болатын, яғни түрлі-түсті тастардан жасалған, түтас орман тәрізді жүздеген жеңіл, тіп-тік көп ко-лонналы тақ залы. «Патша сарайларының сән-салтанаты откен ғасырларда басқа мемлекеттерде жасалғаннын. бәрін дерлік ба-сып өтгі», — деген ғалымдар пікірініқ ақикаттыгына сәулетшілік өнердің әрі әдемі, әрі үйлесімді ескерткіштері айқын дәлел бола алады. Иранның сарайлық өнері — мерекелІ де, салтанатты онер болды, тіпті жеңістерді дәріптегеннің өзінде де қатыгездіктен ада таза өнер екендігін көрсете білді.
Иран өркениетінің тірегі — зороастризм діні болды. Ол мемлекеттік дін болғандықтан мемлекет тарапынан үлкен қол-дау тапты. Зороастризм тек қана діни наным*сенім жүйесі ғана емес, сонымен қатар философиялық, дүниетанымдык жүйе бо-лып табылады.
Зороастризм ежелгі заманның философиялык жүйелерінің калыптасуына, христиан және ислам діндеріндегі жорамалдык ілімдерге де зор әсер еггі.
Зороастризм дінінің негізін қалаушы Заратуштраның өмірі мен ілімі туралы ғылымда әр түрлі пікірлер қалыптаскан. Ғалым-дардың айтуынша, Заратуштра грекше «Зороастр» деген сөз ежелгі Иранның сөзінен шыққан «түйелі адам», «түйе жетекте-ген адам» деген магына береді. Зороастризмнің қасиетгі кітабы — эдеби және мәдени жәдігер «Авеста». «Киелі Авеста кітабы» ежелгі мәдениеттен хабардар етіп кана қоймай, сол дәуірдегі заман оқиғаларынан терең мағлүматтар беріп, көне тарих бетгерінен сыр шертеді және ежелгі Иран тілдерінің ен ежелгі, ең қүнды ескерткіштерінің бірі болып саналады. «Авестаның» зороастризм жайындагы коп нүскдулары бізге толык жетпеген. Оның ең көне бөлігі «Гат» деген атпен белгілі. «Кнелі кітапты» — энииклопедиялық туынды деп карастырсақ та болатын сияқты, өйткені мүнда түрлі гылым салаларымен қатар, зандар туралы, адамгершілік хакында толып жатқан кьізыкды дерек-тер кездеседі. Сонымен қатар «Авеста» тарихи ескерткіш те бо-лып саналады. Мүнда үлы пайғамбар Зороастраның есімімен аталган зороастризм діні туралы маглүмаггар осы «Авеста» ар-қылы біздін заманымызға дейін жетіп отыр. «Киелі кітапта» адам-ның акыл-ойы, оның өсіп-жетілуі, еңбектенуі, өзгеруі, табыс-тарға жетуі және т.б. омірлік мәселелер жырға косылады. Со-нымен катар, әділ патша билігі, жарқын емір сүру, тату-тәтгі қарым-катынастар орнату, іс-эрекетті ақылмен жасау, адал ең-бекпен күн көру, адамдарга шексіз қайырымдылык. жасау сияқты емірлік мәселелер сөз болады.
Зороастризм бойынша, әлемде бір-біріне қарама-қарсы екі негіздің — жақсылык, пен ізгіліктің күдайы, нүрдың, өмірдің, ақиқаттың рәмізі Ахура-Мазда мен зүлымдықтың белгісі, караң-ғылык пен өлім таңбасы Анхра-Майньюдің арасында толаста-майтын күрес жүріп жатады. ….